(Ảnh minh họa)

Nguồn tài nguyên đáy biển cần thiết cho nhu cầu phát triển là các nốt đa kim loại của Vùng Clarion-Clipperton (CCZ) giữa Hawaii và Mexico, một khu vực nằm ngoài quyền tài phán của Mỹ. Nằm ở độ sâu hơn 4.000 mét dưới mực nước biển, các nốt này có thể cung cấp niken, coban, đồng và mangan - tất cả đều quan trọng cho cả mục đích dân sự và quân sự. Sự khởi đầu hoạt động và pháp lý từ việc khai thác nốt đa kim sẽ kích hoạt quyết định việc quản lý các tài nguyên đáy biển khác, từ các khoáng sản thiết yếu như đất hiếm đến bạc, vàng và bạch kim.

Đáy biển là nền tảng của cơ sở hạ tầng viễn thông toàn cầu và đang ngày càng được nhận diện là một điểm yếu. Hơn 600 cáp viễn thông dưới biển, nhiều cáp thuộc sở hữu của các công ty công nghệ Mỹ, tải hầu hết lưu lượng internet của thế giới. Các dấu hiệu tiêu cực gần đây đang đặt ra mối đe dọa nghiêm trọng nhất đối với quyền tự do hàng hải, nguy cơ ảnh hưởng đến cơ sở hạ tầng dưới biển đang đối mặt với mối đe dọa ngày càng tăng. Bắc Băng Dương tan chảy đang mở đường cho Bắc Cực, nơi Cộng hòa Liên bang Nga đang trỗi dậy tận dụng lợi thế tàu phá băng (cả loại chạy bằng năng lượng truyền thống và hạt nhân) để cạnh tranh với các đường hàng hải truyền thống.

Khi tình hình bất ổn địa chính trị gia tăng trên biển và dưới biển, chính đáy biển đã nổi lên như một mặt trận mới cho sự cạnh tranh toàn cầu. Một sắc lệnh hành pháp gần đây từ Mỹ càng nâng cao mức độ khẩn cấp của an ninh đáy biển, một phần là để đáp trả những động thái chiến lược gần đây của Trung Quốc trong ngành công nghiệp khai thác đáy biển non trẻ. Mỹ đã kích hoạt một sự thay đổi chiến lược: đáy đại dương không còn là một mặt trận “thụ động” mà là một lĩnh vực tranh chấp, nơi sự cạnh tranh tài nguyên, an ninh cơ sở hạ tầng và năng lực quân sự hội tụ.

Trong hai thập kỷ qua, tiến bộ công nghệ nhanh chóng đã thay đổi tính khả thi của các chiến dịch khảo sát và khai thác đáy biển. Việc thương mại hóa các phương tiện điều khiển từ xa và sự ra đời của các phương tiện dưới nước tự hành giờ đây cho phép thực hiện các nhiệm vụ chính xác, hiệu quả về chi phí ở hầu hết mọi độ sâu đại dương.

Được thúc đẩy một phần bởi nhu cầu khoan nước sâu của ngành công nghiệp dầu khí ngoài khơi, các công nghệ liên quan như hệ thống định vị động đã phát triển thành các công cụ công nghệ đáng tin cậy. Trong khi đó, hàng thập kỷ nỗ lực lập bản đồ khoa học và phối hợp của chính phủ đã mang lại nhiều thông tin chi tiết mang tính đột phá về địa lý đáy biển.

Dưới những con sóng, chiến tranh dưới biển đã dần trở thành hiện thực, làm trầm trọng thêm sự bất ổn ngày càng tăng trên bề mặt đại dương. Trên khắp châu Âu và Thái Bình Dương, một số quốc gia đang đi tiên phong chuẩn bị các công cụ - vũ khí nhằm mục tiêu phá hoại đường ống và cáp. Đó chính là một hình thức chiến tranh vùng xám nhằm hoàn thiện các chiến thuật cho cuộc xung đột giữa các siêu cường trong tương lai.

Có một chuyên gia chiến lược hải quân đã nhận xét: Trong khi chúng ta chắc chắn cần xem xét những thách thức mà các đối thủ triển khai trên bề mặt đại dương, chúng ta cũng cần nhìn xuống những vực sâu mờ mịt dưới đáy biển.

Bảo vệ cơ sở hạ tầng thiết yếu ở môi trường đáy biển do đó là một ưu tiên mới nổi của tất cả các quốc gia có biển. Các nhà nghiên cứu đánh giá các kim loại hiếm tiềm năng ở đáy biển rất cần thiết cho cả quốc phòng và chuyển đổi năng lượng.

Theo UNCLOS, việc quản lý khoáng sản ở các khu vực ngoài quyền tài phán quốc gia thuộc về Cơ quan Đáy biển Quốc tế (ISA). Tuy nhiên, ISA đã chậm trễ trong việc thiết lập một chế độ khai thác, ngăn cản việc khai thác thương mại các tài nguyên đáy biển.

Trong bối cảnh thiếu khuôn khổ của ISA, các quốc gia không kiên nhẫn hiện đang chuyển sang các cơ hội khai thác ở vùng biển nội địa, thường không có hướng dẫn quốc tế về các tiêu chuẩn môi trường. Quần đảo Cook là một trong những quốc gia như vậy. Đầu năm nay, quốc đảo này đã đạt được thỏa thuận chiến lược với Trung Quốc để cùng phát triển tài nguyên đáy biển, điều này đã khiến Mỹ quan ngại.

Vấn đề pháp lý chính là liệu quyền hạn của ISA có cấu thành luật tập quán quốc tế ràng buộc các quốc gia, khi các quốc gia này chưa chính thức phê chuẩn UNCLOS. Có những lập luận ủng hộ và phản đối quan điểm này. Nhiều quốc gia đã lên tiếng phản đối cách tiếp cận đơn phương, và những phản đối đó không nên bị bác bỏ nhanh chóng.

Thông qua hợp tác ngoại giao khéo léo và quan hệ đối tác chiến lược để giúp các quốc gia khác phát triển tài nguyên ngoài khơi trong nước có thể củng cố vị thế của quốc gia biển về quyền tự do trên biển. Những nỗ lực như vậy phải nhấn mạnh rằng các mối đe dọa thực sự đối với trật tự hàng hải dựa trên luật lệ và sự xói mòn nhanh chóng của các chuẩn mực hàng hải bởi các tác nhân nhà nước và phi nhà nước.

Các tác nhân nhà nước đang thăm dò những kẽ hở pháp lý và vận hành dưới đáy biển nhằm thử nghiệm ngưỡng phản ứng và giành lợi thế bất đối xứng. Trường hợp một hành động cắt đứt các đường cáp ngầm viễn thông liên kết chiến lược sẽ dẫn đến khả năng cô lập các khu vực trên thế giới  trong giai đoạn đầu của một cuộc xung đột toàn cầu có thể làm tê liệt cả toàn dân và khả năng phản ứng chiến lược.

Tương tự, chỉ là vấn đề thời gian trước khi các đối thủ tìm cách phá vỡ các nỗ lực khai thác đáy biển của một số cường quốc cho thấy một số lo ngại an ninh đáng kể đối với ngành công nghiệp mới, bao gồm bảo vệ các tàu thực hiện các hoạt động khai thác đáy biển hợp pháp, hoặc vận chuyển các khoáng sản quan trọng; thực thi các yêu sách và quyền khai thác đáy biển; sử dụng các hoạt động dưới đáy biển làm vỏ bọc để nhắm mục tiêu vào tàu ngầm hoặc cáp và can thiệp vào nhận thức về địa vực biển; và kích hoạt nạn cướp bóc khoáng sản trong vùng biển của đồng minh.

Tất cả những nỗ lực này đang được thúc đẩy bởi công nghệ, cụ thể là bộ ba trí tuệ nhân tạo, máy bay không người lái hàng hải chi phí thấp và năng lực thăm dò và khai thác đáy biển.

(Ảnh minh họa)

Chiến tranh bằng máy bay không người lái hiện đang chuyển xuống dưới bề mặt nước biển khi các quốc gia áp dụng các phương tiện dưới nước tự hành và các loại vũ khí thông minh dưới biển. Có khả năng tái tạo các năng lực tàng hình của tàu ngầm có người lái với chi phí chỉ bằng một phần nhỏ so với tàu ngầm truyền thống, những tiến bộ không ngừng về công nghệ tự hành hứa hẹn sẽ thay đổi hoàn toàn bản chất xung đột hàng hải. Hoạt động riêng lẻ, các công nghệ này có thể phục vụ nhiều nhóm nhiệm vụ khác nhau, từ trinh sát cho đến các cuộc tấn công vật lý. Khi kết hợp với mạng lưới âm thanh dưới biển hoạt động liên tục, nguồn năng lượng có thời gian hoạt động dài và hệ thống liên lạc dưới nước, các phương tiện tự hành đáy biển có thể vừa đe dọa vừa củng cố uy thế của các cường quốc dưới lòng biển.

Đáy biển do đó đang trở thành một lĩnh vực quân sự tích cực. Cũng giống như chúng ta giám sát quỹ đạo để tìm vũ khí chống vệ tinh và bầu trời để tìm khinh khí cầu giám sát, chúng ta giờ đây phải giám sát phương tiện không người lái dưới nước, các hoạt động đáy biển và các nền tảng giám sát. Việc đối thủ sử dụng các chiến thuật “vùng xám” cố tình làm mờ ranh giới giữa vô hại và có hại, đòi hỏi một học thuyết rõ ràng về nhận thức, răn đe và phòng thủ địa vực đáy biển.

Cùng với không gian, đáy biển phải được coi là lĩnh vực chiến lược tiếp theo. Điều đó có nghĩa là xây dựng một chiến lược phòng thủ đáy biển toàn diện cung cấp khả năng răn đe hiệu quả trên bốn trụ cột: thành lập một cơ quan quản lý Đáy biển kết hợp với lĩnh vực khoa học của cơ quan thẩm quyền chuyên ngành, các kế hoạch hoạt động của Hải quân và nhiệm vụ công nghiệp của Bộ Thương mại thành một đơn vị phối hợp duy nhất; đầu tư vào năng lực nhận biết và năng lực xác định nguồn gốc tài nguyên, khoáng sản dưới đáy biển như một chiến lược tương tự với giám sát quỹ đạo hoặc hạ tầng mạng; bảo vệ các tuyến cáp ngầm, cùng các cơ sở hạ tầng trọng yếu khác thông qua năng lực pháp lý, ngoại giao, và khi cần thiết, năng lực phòng thủ; và thu hút các nguồn lực nhằm định hình các cơ chế quản trị đáy biển chung nhằm duy trì trật tự, thúc đẩy quản trị dựa trên khoa học, đẩy lùi sự can thiệp trong vùng xám và tạo điều kiện đổi mới công nghệ chung.

Nhìn chung, những nỗ lực này phải bao gồm việc đầu tư phát triển các lợi thế công nghệ, đặc biệt là trong việc áp dụng những tiến bộ về công nghệ tự hành hàng hải chi phí thấp.

Giống như lực lượng hải quân đánh bộ đang tái cơ cấu cho xung đột trên biển khắp các biển đảo, lực lượng tác chiến dưới đáy biển của quốc gia đại dương phải chuẩn bị cho một kiểu cạnh tranh đáy biển mới.

Trong bối cảnh thiếu vắng cơ chế thực thi toàn cầu hiệu quả, đáy biển đang trở thành một khoảng trống mà các cường quốc đang chạy đua để chiếm lĩnh. Chúng ta xác định,  bằng cách kiên trì theo đuổi một chiến lược và lộ trình hợp pháp, minh bạch và dựa trên các tiêu chuẩn để đảm bảo an ninh đáy biển quốc gia.

Vũ Minh Phú (tổng hợp)